NEE/TEN (Nafarroako Energia Eraldatzen/Transformando la Energía Navarra) plataformak, fotovoltaikoen eta eolikoen makropoligonoek kaltetutako Nafarroako herri eta ibarretako plataformek eratua, manifestazioa antolatu du datorren larunbatean, 2022ko maiatzaren 28an, 18:00etan Iruñeko Gaztelu plazatik abiatuta, “Sistema alda dezagun, ez klima” lelopean.

Sustrai Erakuntza Fundazioak bere babesa adierazi nahi dio ekimen honi. Beharrezkoa da eredua aldatzeko urratsak eskatzea, klimaren aldaketa eragozteko edo murrizteko. Munduko gure alde aberatsean, errotik justu izan behar den desazkundearen bidetik, nahitaez murriztu behar da beharrezko ez den produktu eta zerbitzuen kontsumoa, ekoizpen-eredua eta jabetza aldatzeaz gain. Ildo horretatik, dokumentu hau prestatu dugu gure jarrera justifikatzeko:

Kontraintuitiboa dirudi: klima aldaketari aurre egiteko energia fotovoltaiko eta eoliko kantitate handiak instalatzeko premiatzen zaigu. Hala ere, arazoa sakon aztertuz gero, ikusiko dugu hedapen berriztagarri horrek ez duela laguntzen Lur planeta suntsitzen ari den ekoizpen, kontsumo eta jabetza egungo eredua elikatzen duten erregai fosilen arazoak arintzen. Horregatik, planetako giza bizitza arriskuan jarriko ez duen eredu sozioekonomiko eta sozioingurumenekoaren alde borrokatzeko arrazoiak planteatu nahi ditugu dokumentu honetan, galdera eta erantzun gisa.

Lur planetak eutsi al diezaioke egungo kontsumo-mailari? Joan den maiatzaren 12an, Espainiako Estatuak urte osoan erabiltzeko zituen baliabide natural guztiak kontsumitu zituela iragarri zen. Data horretatik aurrera, kontsumitzekoak dituen baliabideak beste lurralde batzuetatik atera beharko ditu, eta, beraz, maileguan bizi gara urtea amaitu arte. Espainiako Estatuan kontsumitzen diren era guztietako baliabide naturalen premiek eskura dagoena baino 2,8 aldiz azalera handiagoa behar dute.

Nola izan daiteke posible hori? Munduko kontsumoa herrialde eta klase sozialen artean desberdin banatuta dagoela jakinda, giza espezieak baliabide naturalak eta zerbitzu ekologikoak erabiltzen ditu, gure planetak modu jasangarrian eman diezazkigukeenak baino gehiago. Hori Lurraren gaingaitasunaren egunean kalkulatzen da, hau da, gizateriak urte osoan behar dituen baliabide eta zerbitzu ekologikoen eskaerak urte berean Lurrak birsor dezakeena gainditzen duen egunean. Eta Lur planetaren maila globalean, gizateriak 1,7 planeta behar dituela kalkulatzen da, kopuru hori etengabe hazten doa indizea kalkulatzen hasi zenetik.

Non dago muga? Lehengaien eta energiaren kontsumoak erritmo esponentzialean hazten jarraitzen du. Eta esplotazioaren eta onura pribatuaren ekonomia kapitalistak bultzatuta egiten du, muga fisiko jakin batzuk dituen planeta batean dagoela kontuan hartu gabe. Horrela, nazioarteko zientzialariek gainditzeko zorian dauden elementu horietako batzuk identifikatu dituzte, dagoeneko gainditu ez direnean. Sustrai Erakuntza Fundazioak ere ohartarazi du desoreka horietako batzuk Nafarroan. Honako hauek dira: erregai fosilen kontsumo handia eta CO2 isurketa, klima-aldaketari eragiten diona; ongarrien zikloetako asaldurak, hala nola, nitrogenoa eta fosforoa makrogranjetan; uraren erabilera irrazionala eta harekin batera doazen azpiegitura jasanezinak; lurzoruaren erabileran izandako aldaketak; eta makroproiektu berriztagarrien instalaziotik eratorritako biodibertsitatearen galera geldiezina.

Berotegi-efektuko gasak isurtzen jarrai dezakegu? Datu zientifikoen arabera, gaur egun atmosferan milioi bat CO2-ko 420 zati daude, urtean 2,8 ppm-ko igoera ia etengabearekin. Horrela, urte gutxiren buruan 450 ppm-ko mugara iristeko bidean gaude, klimak batez besteko globalaren 2 ºC-tik gorako beroketa lortuko zukeela adieraziko lukeena. Atalase hori arriskutsutzat jotzen da, eta daramagun erritmoan aurki gainditu daitekeela dirudi.

Nola iritsi gara egoera honetara? Berotegi-efektuko gasen isurketaren iturri nagusia erregai fosilen kontsumoa da, hala nola ikatza, petrolioa eta gas naturala. Gure zibilizazioak mota guztietako prozesu industrial eta sozialetarako erabiltzen ditu erregai horiek: ekoizpen elektrikoa, meatzaritza, garraioa, erabiltzen ditugun produktuen fabrikazioa, eraikuntza, turismoa,… Gas horien beste iturri nagusia lurzoruaren erabileraren aldaketak dira: basogabetzea, nekazaritza-praktika intentsiboak eta ureztatzea, edo eraikuntzen eta azpiegituren ondorioz lurzorua galtzea.

Gizateriaren elikadura arriskuan al dago? Nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta basogintza dira planetaren muga naturaletara iristearen ondorioz aurre egin beharreko arazoen muina. Jarduera horietarako ekosistemak intentsiboki erabiltzen ditugu, eta horrek Gizateria kinka larrian jartzen du.

Ongarri nitrogenatuen neurrigabeko erabilerak eta nekazaritza-praktika industrialek lur-eremu handiak erabiltzen dituzte, lurzoruaren erabilerak aldatzen ari direnak. Baina, gainera, jarduera horiek guztiek erregai fosil asko kontsumitzea eskatzen dute. Hala, ongarri nitrogenatuen ekoizpenak gas naturalaren kontsumo nabarmena eskatzen du, eta, beraz, gas hori erabili gabe, oso zaila da elikagaien egungo ekoizpena mantendu ahal izatea. Era berean, nekazaritza- eta abeltzaintza-jarduera industrializatuak fosil jatorriko erregaien kontsumitzaile handiak dira, bai horiek mantentzeko, bai inputak inportatzeko (soja, ongarriak…), bai outputak esportatzeko ere (distantzia handietan merkaturatzea).

Gaur egun erregai fosilak jaten ditugula esan daiteke. Iraganean, nekazaritza eta abeltzaintza energia-iturriak ziren gizateriarentzat: eguzkiaren argitik harrapatutako energia-soberakina ateratzen zen haiekin. Hala ere, lehen sektorean erregai fosilak gehiegi erabiltzeak esan nahi du jada ez dugula energia garbirik lortzen sektore horretatik; aitzitik, energia galtzen dugun hustubide bat bihurtu da, laboreen errendimendu handiagoa lortzeko gure ahalegin arduragabea.

Zenbat erregai fosil kontsumitzen dugu Nafarroan? Erregai fosilekiko mendekotasuna duen zibilizazioa gara, energia mota honek erabat harrapatuta. Eta mendekotasun hori murriztea lan zaila eta konplexua da, eta ezin da gauzatu oinarrizko eskema guztiak errotik aldatu gabe.

Sustrai Erakuntza Fundaziotik behin baino gehiagotan adierazi dugunez, Nafarroako gizarteak energia fosil kopuru izugarria kontsumitzen du, hau da, gure erkidegoko 2020ko energia-kontsumo osoaren % 78,18. % 80 inguruko kopuru hori egonkor mantendu da azken hamarkadetan, nahiz eta hori murrizteko ustezko ahaleginak egin diren. Baina, gainera, kopuru horri gehitu beharko litzaioke inportatzen ditugun gaien kanpo-ekoizpenean ezkutuko kontsumo fosila % 33 handiagoa izatea.

Erregai fosilen kontsumo hori energia berriztagarriekin ordezka daiteke? Diskurtso ofizialak sinetsarazi nahi digu egungo ekoizpen- eta kontsumo-eredua eta klima-aldaketaren aurkako borroka mantendu daitezkeela erregai fosilak energia berriztagarriarekin ordezkatuz. Asmo horiek, ordea, errealitatearen aurka egiten dute. Kontuan izan behar da, alde batetik, energia berriztagarri gehienak elektrizitate moduan ekoizten direla, eta elektrizitate hori gure lurraldeko energia-kontsumoaren % 21,50 baino ez dela. Baina, gainera, elektrizitatearen kontsumoa urtetik urtera murrizten ari da. Nafarroako Gobernuaren azken Balantze Energetikoak, 2020koak, honela dio hitzez hitz: «Elektrizitateak % 4,40ko murrizketa izan du azken hamarkadan, eta azken urtean, % 7,47 murriztu da». Azkenik, erregai fosilen kontsumoa Nafarroako guztizko energia-gastuaren % 80 inguruan mantendu da azken hamarkadetan. Baldintza horietan, oso zaila da joera-aldaketa bat gertatzea, aldi berean beste aldaketa askorik gertatu gabe.

Energia berriztagarriak industria-mailan hedatzea nahikoa al litzateke gizadiaren egungo energia-kontsumoari eusteko? Ikusten dugu oso zaila dela energia berriztagarriekin Lur planetan gaur egun kontsumitzen den energia kantitatea ekoiztea. Gai horiek aztertzen dituen mundu zientifikotik ohartarazten digute energia berriztagarriekin egungo behar energetikoen % 30-40 soilik bete litezkeela, gure txostenean adierazi genuenez: «Nafarroako energia berriztagarrien boom berria. Egoera, inpaktuak eta proposamen alternatiboak».

Kontuan izan behar da berriztagarriak elektrizitate moduan ekoizten direla gehienbat, eta energia hori ezin dela erraz biltegiratu. Eta berriztagarrien kasuan, oso zaila da, ezinezkoa ez esatearren, ekoizpena arautzea, baldintza meteorologikoen mende baitago: haizea eta eguzki-argia egotea, batez ere.

Garrantzitsua da, beraz, berriztagarriek sortzen duten elektrizitatearen zati bat biltegiratzen saiatzea. Eta, horretarako, aukera guztiak aztertu dira, bateriak eta hidrogeno-ekoizpena hobekien kokatuta daudenak izanik. Baina bi metodoek arazo larriak dituzte, eta badirudi haien eragina mugatua izanen dela: bi kasuetan, biltegiratze-prozesuan energia asko galtzen da, eta hidrogenoaren kasuan sortutako energiaren % 70 galtzen da. Horri gehitu behar zaio elementu kimikoen erauzketa masiboa eta horri lotutako beste arazo batzuk. Horrek guztiak energia berriztagarrien instalazioen kopurua handitzea ekarriko luke, galera horiek gainditzeko, eta, beraz, ondoren ikusiko ditugun ingurumen-inpaktuak areagotuko dira.

Energia berriztagarriak jasangarriak al dira? Eta orain arte berriztagarrien hedapena baldintzatu duten aipatu berri ditugun arazo larri horiei, gero eta garrantzitsuagoak izango diren beste batzuk gehitu beharko zaizkie. Makropoligonoen ezarpenak ingurumenean dituen inpaktu ukaezinei buruz ari gara, bai eta horiek eraikitzeko behar diren baliabide mineralen beharrei buruz ere.

Poligono eolikoak eta fotovoltaikoak jartzeak eragin larriak izan ditu jada Nafarroan, eta horri azken urtean jendaurrean jarri diren 100 proiektu berri baino gehiagok eragingo lituzketenak gehituko litzaizkioke. Horiek ezartzeak Nafarroako mendietan eta zelaietan biodibertsitatearen galera larria dakar, eta horrek larriagotu egiten ditu ezartzen dizkiguten gainerako azpiegitura handiek sortzen dituzten inpaktu garrantzitsuak.

Horrelako azpiegiturak instalatzen diren lekuetan gertatzen den biodibertsitate-galeraz gain, energia mota horiek eraikitzeko behar diren mineralen erauzketa gehitu behar zaio. Izan ere, kontuan izan behar da energia alternatibo horiek hedatzeko beharrezkoa dela mineralak erauztea, iturri fosilekin energia sortzeko behar dena baino 8-25 aldiz handiagoa, aipatutako txostenean azaldu genuenez. Horrela, arazo globalei aurre egiteko ustezko irtenbide berriztagarria arazo horietan gehiago sakontzea litzateke, eta biodibertsitatearen galera planetaren mugara iristea.

Ildo horretan, duela gutxi Nafarroako Parlamentuak onartutako herritarren parte-hartzea eta berriztagarrien makroproiektuen ingurumen-inpaktuaren tramitazio- eta azterketa-epeak murrizteko neurriak erabat arbuiagarria da.

Zer egin dezakegu? Argi dago, beraz, kontua ez dela energia-iturriak ordezkatzea bakarrik. Datozen urteetan, erregai fosilak berriztagarriekin ordezkatu beharko dira. Baina kontuan hartuta berriztagarriek ezin izango dutela gaur egun kontsumitzen ari garen adina energia ekoitzi, eta material asko agortzen ari direla, lehentasunak benetako beharrak asetzea izango litzateke, alferrikako bizimoduak eta kontsumoak alde batera utziz. Beraz, trantsizio energetikoak eraldaketa sozial sakona eskatzen du.

Azken urteotan, Sustrai Erakuntza Fundazioak alternatiba batzuk aipatu ditugu, bizi dugun egoera konplexuari erantzuteko eta petrolioa berriztagarrien truke aldatzeko eskema sinplista gainditzeko. Eredu energetiko berri bat behar dugu, ez espekulatiboa eta plangintza demokratikoan oinarritua:

Alferrikako energia-eskaria murrizteko eta topatzeko neurriak: energia-beharrak zehaztea; garraio pribatua ordezkatzea; nekazaritza eta abeltzaintza ekologikoa; industria-ekoizpena; gaikako bilketan oinarritutako hondakinen kudeaketa, konpostajea eta herritarren parte-hartzea; makroproiektu energiboroak eta ekosuntsitzaileak geldiaraztea (AHT, Nafarroako Kanala, megamineria, zentral termikoak, eguzki-poligonoak eta eolikoak,…).

Energiaren ekoizpena eta kontsumoa deskontzentratzea eta deszentralizatzea.

Energia-ekoizpenaren jabetza eta kontrol soziala, energia bezalako oinarrizko ondasuna eta aprobetxamendua unibertsalki bermatzeko.

Hiriguneak eta industrialdeak energia ekoizten eta aurrezten inplikatzea.

Energia-ekoizpena lur emankorraren, biodibertsitatearen eta kultura-ondarearen kontserbazioarekin bateragarri egitea.

Nafarroan, 2022ko maiatzaren 24a.

Sustrai Erakuntza Fundazioa